In het Antwerpse Museum Mayer van den Bergh is een 13de-eeuws veelkleurig glasraam met de voorstelling van De Annunciatie gerestaureerd en opnieuw te bewonderen. Voordat Fritz Mayer van den Bergh (1858-1901) het Franse glasraam aankocht, schitterde het geruime tijd in het zuidelijk roosvenster van de Notre-Dame in Parijs. Het is het oudste glasraam in Vlaams museumbezit en het prijkt sinds 2018 op de Vlaamse Topstukkenlijst. Op zondag 28 november vertelt conservator-restaurator Joost Caen in het kader van Wetenschapsdag over de complexe restauratie van dit stuk.
Het Franse glasraam met de voorstelling van De Annunciatie uit de 13de eeuw uit de collectie van het Museum Mayer van den Bergh is na een complexe conservatie- en restauratiebehandeling dit najaar opnieuw te zien in het museum. Het glasraam stond al geruime tijd op de wishlist van de internationaal gerenommeerde glasrestaurateur Joost Caen. De restauratie van een glasraam is een uiterst broos proces, waarbij het kunstwerk een losse puzzel wordt die stap voor stap opnieuw in mekaar gezet moet worden. Op vijf maanden tijd realiseerde Joost Caen de complexe restauratie en werkte hij voor het materiaal-technisch onderzoek intensief samen met het interdisciplinaire team van Geert Van der Snickt en Koen Janssens van de Universiteit Antwerpen. Zij pasten voor het eerst de revolutionaire techniek van de MA-XRF-scanner toe op een glasraam.
Na de zorgvuldige verwijdering van het glasraam uit het buitenraam van de museumzaal start het materiaal-technisch onderzoek in twee fases: een visueel en microscopisch onderzoek, met tekeningen van de binnen- en buitenkant, waarop de schildering, de loodlijnen, de staat van het glas – inclusief breuken, breukloden en glascorrosie – worden aangeduid en gefotografeerd, en de macro-XRF-scanning die authenticiteit en originaliteit van de verschillende glasstukjes in kaart brengt en de aanwezige materialen (onder meer het glas zelf en de glasverf) chemisch analyseert. De bevindingen worden binnenkort gepubliceerd maar tonen dat het glasraam uit 92 aparte glasstukken bestaat van 3 verschillende glastypes. Opvallend is dat het glas voor de uitbeelding van Maria van een veel hogere kwaliteit is dan het gebruikte glas van de engel. Het glas van het gelaat van Maria is kleurloos waardoor ze maagdelijk wit oogt. Haar blauwe mantel is eveneens van uitzonderlijk hoge kwaliteit en de oranje kleur van haar gewaad is opmerkelijk zeldzaam voor die tijd.
Restauratie
Na het onderzoek wordt het slordige loodnet uit de jaren 1970 verwijderd en start de eigenlijke restauratie. Op de werktafel blijft een reeks losse stukjes glas over, die één voor één gereinigd worden en ontdaan van lijmresten. In samenspraak met specialisten en de Topstukkenraad wordt de aanpak bepaald: de stukjes glas worden gereinigd, verlijmd en geretoucheerd waar nodig, maar op enkele plaatsen worden nieuwe stukjes glas, analoog aan de kleur van het bestaand glas, toegevoegd om lacunes te vullen en de leesbaarheid van het kunstwerk te bevorderen. Deze techniek is toegepast in het gewaad van de engel, de bidstoel en in de achtergrond. Nadien wordt de losse puzzel opnieuw in mekaar gezet tot een schitterend glasraam.
Bijzondere historiek
Het glasraam met de voorstelling van De Annunciatie is vervaardigd in de regio van Parijs op het einde van de 13de eeuw. De maker, opdrachtgever en de oorspronkelijke bewaarplaats zijn niet bekend. Vanaf de 18de eeuw duikt het glasraam op en prijkt het in het roosvenster van de zuid-façade van de Parijse Notre-Dame. Een eeuw later wordt onder leiding van Eugène Viollet-le-Duc (1814-1879) het zuidportaal 15° gedraaid en heropgebouwd, om eerdere verzakkingen tegen te gaan. Aan deze opdracht werkt ook Parijzenaar Alfred Gérente (1821-1868) mee als verantwoordelijke voor de glasramen. Zijn reputatie is niet onbesproken: rond 1860 verwijdert hij een aantal glasramen uit het roosvenster en vervangt ze door exacte kopieën. De authentieke exemplaren verkoopt Gérente in de handel. Het glasraam met de voorstelling van De Annunciatie komt in de Parijse collectie van Carlo Micheli (1809-1898) terecht.
Collectie Micheli
Carlo Micheli was een beeldhouwer en mouleur met een indrukwekkende collectie van 435 Middeleeuwse kunstwerken. Na zijn dood kaapt Fritz Mayer van den Bergh in 1898 de verzameling weg voor de neus van het Louvre. Voor de riante som van 144.000 Belgische Frank en met een financiële ruggensteun van zijn moeder Henriëtte. De 27 kisten met het opschrift Sans Valeurs Artistique geraken probleemloos voorbij de Franse douane.
De volledige collectie Micheli is van een uitmuntende kwaliteit. Naast het glasraam verwerft Fritz onder meer ook de paneeltjes Antwerpen-Baltimore (Geboorte en de Verrijzenis van Jezus met de heilige Christoffel op de achterzijde), het Kerstwiegje, het Passieretabel van Borreman, het Epitaaf van Philippe de Mézières en de Zuilbeelden uit Châlons-sur-Marne.
Wetenschapsdag
Op zondag 28 november vertelt conservator-restaurator Joost Caen in het kader van Wetenschapsdag over de complexe restauratie van het glasraam en het belang van de materiaal-technische ondersteunende onderzoeken die door een interdisciplinair team van de Universiteit Antwerpen zijn uitgevoerd. Joost Caen geeft toelichting om 11 uur, 14 uur en 15 uur. Tickets kosten 10 euro en zijn te koop via www.museummayervandenbergh.be
